Wat is de taak van gebiedsontwikkelaars voor vluchtelingen? – Perspectieven op vluchtelingenintegratie in gebiedsontwikkeling
Editie: 26
Published on: 27 december 2018
Drie jaar geleden, toen plotseling een groot aantal migranten, voornamelijk uit Syrië, asiel zocht in Nederland, laaide het maatschappelijk debat over de huisvesting van vluchtelingen flink op. In ruimtelijke sectoren, waaronder gebiedsontwikkeling, worstelden professionals met de vraag ‘moeten ook wij hier ook iets mee? En zo ja, wat dan?’
Op creatieve manieren experimenteerden actieve burgers, bedrijven en woningcorporaties om de integratie van vluchtelingen te stimuleren. Toen de vluchtelingenstroom in grootte afnam, nam ook de aandacht voor het onderwerp af. Toch is de opgave vandaag de dag niet minder van belang. In 2016 en 2017 werden jaarlijks ongeveer 30 duizend asielaanvragen gedaan en ook 2018 lijkt uit te gaan komen op dit getal (ter vergelijking: In 2015 bestond de ‘piek’ 58 duizend asielaanvragen. Tussen 2003 en 2013 schommelde dit aantal tussen de 10 en 16 duizend. (CBS statline, n.d.)). Uiteraard laat het toekomstige aantal mensen dat op de vlucht slaat vanwege oorlog of andere redenen zich moeilijk voorspellen, maar de cijfers laten wel zien dat de instroom van asielzoekers voortdurend is en dat we ook in de komende jaren rekening moeten houden met (onverwachte) komst van asielzoekers.
Daarom de vraag: kunnen gebiedsontwikkelaars leren van de reacties op de vluchtelingenpiek van 2015? En zijn er manieren waarop gebiedsontwikkeling een rol kan spelen voor vluchtelingenintegratie?
Terwijl de Nederlandse overheid een uitgebreid inburgeringsbeleid uitoefent, kun je je afvragen in hoeverre integratie stuurbaar is ‘van bovenaf’. Integratie is een integrale opgave (what’s in a name?) die in meerdere domeinen tegelijk plaatsvindt. Nieuwkomers moeten hun weg zien te vinden in huisvesting, taal, opleiding en werk, maar ook cultuur en sociale connecties. Juist op lokaal niveau komen deze domeinen vaak samen: denk aan een lokale taalschool die ook als buurthuis en werkoriëntatieplek functioneert.
Gebiedsontwikkeling kan een rol spelen bij de integratie van vluchtelingen door het zoeken naar kansen die een gebied biedt en deze te benutten. Voor het afronden van de master Urbanism aan de Technische Universiteit Delft verkende ik hoe ruimtelijke strategieën de rol van burgerinitiatieven kunnen vergroten en hoe zelforganisatie complementair kan zijn aan integratiebeleid voor vluchtelingen (Janssen, 2017).
Integratie: een opgave voor ruimtelijke planners
De wetenschap omschrijft integratie als een tweezijdig proces tussen de arriverende en ontvangende maatschappij (King, 2016, p55; Gilardoni et.al, 2015, p32) en als een proces dat tegelijkertijd in verschillende domeinen plaatsvindt (Ager and Strang, 2008, p170; Heckmann, 2006, p15) (zie figuur 1). Idealiter is beleid voor integratie daarom integraal verweven tussen deze domeinen: zogenoemde ‘horizontale integratie’ (Penninx, 2005, p144). Omdat partijen op verschillende niveaus (gemeenten, landen en zelfs de EU) met het integratieproces te maken hebben, pleit men tevens voor het verbinden van integratiebeleid op meerdere niveaus: ‘verticale integratie’ (Guiraudon 1997, in Scholten & Penninx, 2016, p100). Wetenschappers in ruimtelijke planning zien deze ‘beleidsintegratie’ als een betere manier van beleid maken omdat de resultaten van planning op die manier tot een hogere leefkwaliteit kunnen komen (Stead & Meijer, 2009, p317). Door tegelijkertijd rekening te houden met de ruimtelijke omgeving, kunnen ruimtelijke planners deze domeinen en niveaus effectiever verbinden (Albrechts, 2003) (figuur 2).
Figuur 1: De domeinen van het integratieproces (die relevant zijn in ruimtelijke planning). Figuur door auteur, gebaseerd op (Ager & Strang, 2008) en (Heckmann, 2006).
Figuur 2: Ruimtelijke planners kunnen een waardevolle rol spelen voor vluchtelingenintegratie door het integreren van meerdere domeinen (horizontaal) en verschillende niveaus (verticaal), terwijl zij rekening houden met de ruimtelijke omgeving. Figuur door auteur.
Vergroten rol zelforganisatie via door het creëren van condities
De rol van zelforganisatie voor integratiebeleid is veelbelovend omdat het lokale niveau zich goed leent om verschillende domeinen van integratie met elkaar te verbinden: denk aan de combinatie taalschool-buurthuis. Echter mogen we hierbij niet vergeten dat zelforganisatie een spontaan proces is en de uitwerking ervan daardoor tot een zekere hoogte ‘on-planbaar’ (Rauws, de Roo & Zhang, 2016, p242). Toch is er een mogelijkheid voor ruimtelijke planners om de rol van zelforganisatie te vergroten; namelijk door ruimtelijke en organisatorische condities te creëren in steden waaronder initiatieven kunnen ontstaan en uitgroeien tot succesvolle organisaties. Wat deze condities zijn en hoe deze kunnen leiden tot een ruimtelijke strategie, is verder onderzocht mijn masterthesis (Janssen, 2017) .
Integratie: ook een taak voor gebiedsontwikkelaars?
Nu is geschetst wat de rol van ruimtelijke planners voor vluchtelingenintegratie kan zijn, volgt de vraag: kunnen gebiedsontwikkelaars hier ook iets voor doen? Terugkijkend op dit onderzoek ontwaar ik drie benaderingen waarmee gebiedsontwikkelaars een bijdrage kunnen leveren aan vluchtelingenintegratie.
1 Tijdelijk onderdak: niet isoleren maar verbinden
De instroom van asielzoekers komt met pieken en dalen en daar is onze woningmarkt niet op berekend. Momenteel is de huisvesting van statushouders (asielzoekers die erkend worden als vluchteling) sterk door de overheid gereguleerd: na een eerste periode in een asielzoekerscentrum (AZC) worden statushouders over gemeenten verdeeld, evenredig aan hun inwoneraantal. In de praktijk kunnen gemeenten ‘hun’ statushouders niet altijd onderbrengen in woningen op de reguliere (sociale-huur)woningmarkt. Als oplossing komt leegstaand vastgoed dan in aanmerking om deze groep nieuwkomers onderdak te bieden – ook als deze gebouwen helemaal niet bestemd zijn als woningen. Dit gebeurde bijvoorbeeld bij de koepelgevangenissen in Haarlem, Arnhem en Breda, de vakantieparken in Zeeland en Drenthe en de Bijlmer Bajes in Amsterdam.
In hoeverre komt deze geïmproviseerde manier van huisvesten de integratie ten goede? Vaak zijn de locaties en gebouwtypologieën namelijk te geïsoleerd om integratie ook te stimuleren op het gebied van taal, sociale connecties of educatie.
In de Bijlmer Bajes gebeurde meer dan alleen het bieden van een onderdak. In het gebouw bevond zich na de sluiting van de gevangenis tijdelijk de creatieve broedplaats Lola Lik, waar activiteiten werden georganiseerd om verbindingen te leggen tussen Amsterdamse inwoners en vluchtelingen. Eén van de activiteiten was ‘Refugee Company’, een initiatief dat vluchtelingen helpt bij het vinden van werk door ontwerp- of cateringklussen te organiseren. In deze case komen meerdere domeinen samen op één plek die de integratie stimuleren. Inmiddels wordt de ontwikkeling voorbereid voor de gebiedstransformatie van de Bijlmer Bajes naar stedelijk woongebied. De nieuwe eigenaar, Bajes Kwartier BV (een samenwerking tussen gebiedsontwikkelaar AM, AT Capital en CAIRN) heeft niettemin aangegeven dat Refugee Company ook in het woongebied een plek krijgt.
2 Nieuwe woonconcepten in gebiedsontwikkeling
Door niet alleen domeinen, maar ook doelgroepen te verbinden, kunnen gebiedsontwikkelingen integratie aanmoedigen. Het Startblok Riekerhaven is een initiatief van woonstichting De Key, in samenwerking met de gemeente Amsterdam en Socius Wonen. Hierin zijn woningen gecreëerd voor zowel statushouders als Nederlandse jongeren. Vanaf het begin stond in dit project de integratie van statushouders centraal. De woonperiode is beperkt en dient als ‘springplank’ om de weg te vinden in het Amsterdamse leven. Het woonproject werd een succes door kleine woonunits te bouwen, werving via Facebook, een uitgebreid introductieprogramma, een duidelijk manifest en de keuze voor zelfbeheer.
Statushouders koppelen aan andere doelgroepen in de Nederlandse bevolking voor wie tijdelijke, innovatieve woonconcepten passend kunnen zijn, is een manier om integratie bemoedigen: denk aan expats, uitwisselingsstudenten, net afgestudeerden of pas gescheiden stellen. Voor gebiedsontwikkelaars zijn dit interessante doelgroepen om wellicht, via samenwerkingen tussen gemeenten en woningcorporaties, te experimenteren met nieuwe manieren van wonen.
3 Integratie door zelforganisatie
Lege schoolgebouwtjes, buurthuizen of kantoorruimten: zolang de locatie centraal gelegen en goed toegankelijk is, kunnen dit soort panden iets betekenen voor integratie. Tijdens de hoge instroom van asielzoekers in 2015 ontstonden plotseling allerlei initiatieven om nieuwkomers te helpen bij de integratie. Zo groeide in Delft het initiatief van twee vrouwen om statushouders te verwelkomen uit tot de organisatie DelftseBuur, waar Nederlandse inwoners en statushouders wekelijks in een pand samenkomen om sociaal contact te leggen. Een vergelijkbaar initiatief ontstond in Amsterdam, waar een leegstaande school werd omgetoverd tot een plek waar taallessen worden gegeven, hulp bij administratie en het vinden van werk wordt geboden en daarnaast sociale contacten worden gelegd.
Zelforganisatie door buurtbewoners speelt, geheel vrijwillig, een onschatbare rol bij integratie van vluchtelingen, omdat juist op lokaal niveau de verschillende domeinen van integratie samenkomen. Door bekendheid met een buurt, wijk of stad, zijn buurtbewoners vaak goed in staat om in te schatten waar behoefte aan is en wat de kansen in een gebied zijn. Vrijwel alle zelfgeorganiseerde initiatieven door buurtbewoners zitten echter vaak vooral om één ding verlegen, namelijk een accommodatie.
Door bij gebiedsontwikkelingen succesvolle initiatieven voor vluchtelingen te omarmen en deze een plek te geven, kan integratie via zelforganisatie gestimuleerd worden. Op een hoger niveau is het mogelijk dat overheden aanvullende ruimtelijke strategieën ontwikkelen om de integratie van statushouders te stimuleren. Het vergroten van de rol van zelforganisatie is een manier om integratiebeleid, dat ‘van bovenaf’ komt, aan te vullen. In sommige domeinen van integratie is de rol van zelforganisatie passender dan andere: zo zou op cultureel en sociaal gebied een groter beroep gedaan kunnen worden op zelforganisatie dan op het gebied van taal, huisvesting en onderwijs.
Conclusie
Juist op buurtniveau kan integratie goed plaatsvinden en zijn er mogelijkheden voor gebiedsontwikkelaars om de integratie te stimuleren. Zij kunnen functies verbinden (Bajes Kwartier), lokale initiatieven ondersteunen en een plek geven aan nieuwe woonconcepten (Riekerhaven). Op al die manieren overlapt het werkveld van gebiedsontwikkelaars met sociale domein van vluchtelingenintegratie. Hoewel vluchtelingenintegratie op zich zelf nooit de hoofdtaak van gebiedsontwikkelaars zal zijn, is het zeer goed denkbaar dat door toenemende immigratie, dreigende segregatie en de druk op de woningmarkt het thema een grotere rol gaat spelen in gebiedsontwikkeling.
Dit artikel is gebaseerd op de masterthesis door Céline Janssen in het kader van de master Urbanism (Janssen, C. (2017)).
Bronvermelding:
Ager, A. and A. Strang (2008). Understanding Integration: a conceptual framework. Journal of Refugee Studies, 21(2), Oxford University Press: Oxford.
CBS Statline – Asielverzoeken en nareizigers; nationaliteit, geslacht en leeftijd (n.d.). Retrieved December 11, from http://statline.cbs.nl/Statweb/publication/?VW=T&DM=SLNL&PA=83102NED&D1=a&D2=0&D3=0&D4=0-2,4,6,9,11,14-15,18,23,26,28-31,33-34,36,38,l&D5=16,33,40,42-44,l&HD=151021-0725&HDR=G2,G1,T,G4&STB=G3
Gilardoni, G., D’Odorico, M. G., & Carrillo, D. (2015). KING Knowledge for INtegration Governance. Evidence on migrants’ integration in Europe. Fondazione ISMU.
Heckmann, F. (2006). Integration and integration policies. efms: Bamberg.
Janssen, C. (2017). Refugee integration and self-organisation: Spatial strategies supporting the role of self-organisation in integration policies. Retrieved from https://repository.tudelft.nl/islandora/object/uuid%3Ab859aa16-c5cb-4ec0-af1c-1326575c305f
King, R. and A. Lulle (2016). Research on Migration: Facing realities and maximizing opportunities. European Commission: Brussels.
Penninx, R. (2005). Integration of migrants: economic, social, cultural and political dimensions. The new demographic regime,137-151. United Nations.
Rauws, W., de Roo, G., & Zhang, S. (2016). Self-organisation and spatial planning: an editorial introduction. Town Planning Review. 87, (3), 241-251.
Scholten, P., & Penninx, R. (2016). The multilevel governance of migration and integration. Integration processes and policies in Europe, 91-108. Springer International Publishing.
Initiatieven genoemd in de tekst:
BOOST – Een ontmoetingsplek waar vluchtelingen en buurtbewoners samen werken aan integratie. (n.d.). Retrieved November 20, 2018, from https://boostamsterdam.nl/
DelftseBuur. (n.d.). Retrieved November 20, 2018, from https://www.delftsebuur.nl/voorvluchtelingen/home.html
Refugee Company – Official Homepage. (n.d.). Retrieved November 20, 2018, from https://www.refugeecompany.com/
Startblok Riekerhaven | Wat is het Startblok. (n.d.). Retrieved November 20, 2018, from https://startblokriekerhaven.nl/over-het-project/wat-is-het-startblok/
Mail the editors